Атақты есімдер, тағдырлы кездесулер, тарихи оқиғалар – өмірдің осы бай көрінісі біздің кейіпкеріміздің тағдырында симфонияның күрделі партитурасы секілді өрбиді. Дүйсен Құрабайұлы Қасейінов – ауқымды, белгілі тұлға, ондаған жылдар бойы мәдениеттер арасында көпір орнатып, түркі әлемін біртұтас көркемдік әуенмен байланыстырып келген адам.
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының ректоры (1987–1997 жж.), Қазақстан Республикасының мәдениет министрі, ТҮРКСОЙ ұйымының бас хатшысы (2008–2022 жж.), Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері, профессор, дипломат – осы мәртебелердің артында түркі мәдениетін оның кең мағынасында сақтау мен дамытуға бағытталған үлкен еңбек жатыр.
Vesti.az ақпараттық порталына берген эксклюзивті сұхбатында Дүйсен Қасейінов өз миссиясы, Полад Бюльбюльоғлымен достығы, түркі әлемінің мәдени кеңістігін өзгерткен ауқымды жобалар және бір елде ғана емес, халқының музыкасы естілетін әр жерде өмір сүру қандай екені туралы ашық әңгімелейді.
Дүйсен Құрабайұлы, Бакуға қош келдіңіз! Сіз Әзербайжанға жиі келесіз, біздің республикамызбен тығыз байланысыңыз бар. Сапарыңыздың мақсаты туралы айтып бересіз бе?
— Менің ТҮРІКСОЙ ұйымының бас хатшысы ретіндегі миссиям 2022 жылдың наурыз айында аяқталды. Бірақ сен өз өміріңді арнаған іс мамандықпен шектелмейді. Ол қанға сіңген қасиет. Түркі әлемінің мәдени өмірінде болып жатқан кез келген оқиға менің жүрегімнен орын табады.
Мен Бакуға өзімнің досым, тамаша әртіс, композитор, эстрада әншісі, Әзербайжанның халық әртісі Полад Бюльбюльоғлының жеке шақыруымен келдім. Түркі әлеміне қатысты жобалармен жұмысымды жалғастыра отырып, бір жерде ұзақ бола бермеймін, тіпті Қазақстанда да мені табу қиын. Әлемнің түкпір-түкпірінде өтетін түрлі іс-шараларға қатысып жүремін. Егер маған: «Сіз қайда тұрақты түрде тұрасыз?» деп сұраса, мен: «Ұшақта!» деп жауап беремін (күледі). Бұл – шындық. Полад Бюльбюльұлы мені Мәскеуге оның туған күніне арналған мерекелік концертке шақырған еді, бірақ мен бара алмадым, өйткені менің шөберем дүниеге келді. Алайда Полад Бюльбюльұлын жеке құттықтамау мен үшін мүмкін емес еді, сондықтан бүгін мен Бакудемін.
— Сіз министр болған кезде сізді Полад Бюльбюльоғлымен тығыз жұмыс қарым-қатынасы байланыстырды деп ойлаймын. Ал екі музыкант ретінде шығармашылық байланыстарыңыз болды ма?
— Ол алыста қалған кезеңде Полад Бюльбюльұлы кеңестік эстраданың көрнекті өкілі болды, оның ерекше музыкалық дарындылығы мен әсерлі орындау мәнері бар еді. Оның ән салу мәнерін ешкіммен салыстыру мүмкін емес, бұл оған әкесінен және Құдайдан дарыған қасиет. «Бюльбюль» сөзі барлық түркі тілдерінде «бұлбұл» деген мағынаны білдіреді, бұл оның дауысына да, тегіне де сай келеді.
Біз онымен 90-жылдары таныстық, сол кезде мен Алматы мемлекеттік консерваториясының ректоры болатынмын. Әлі күнге дейін есімде, бұл 1993 жыл еді — дәл сол кезде Алматыда біздің елдеріміздің мәдениет министрлері ТҮРІКСОЙ ұйымын құру туралы алғашқы құжаттарға қол қойды. Мен бұл оқиғаны білмейтіндерге, әсіресе жастарға еске салғым келеді. Сол уақытта кеңестер мен жұмыс кездесулері Түркия мен Әзербайжанда өтті.
— Қазақ тарапынан құжаттарға Қазақстанның мәдениет министрі, көрнекті қазақ композиторы Еркеғали Рахмадиев қол қойды. Ол – менің ұстазым әрі тәлімгерім, мені осы тарихи оқиғаға арнайы шақырған тұлға. Сол уақыттан бері Полад Бюльбюльоғлымен тығыз байланыстамыз, жақын достармыз.
Кейінірек мен Қазақстан Республикасының мәдениет министрі болып тағайындалдым және Алматыда құрылған ТҮРІКСОЙ-дың Тұрақты кеңесінің мүшесі ретінде ұйымның жұмысына тікелей араласа бастадым. Ал 2008 жылы менің ТҮРІКСОЙ-дың бас хатшысы болып сайлануымда Полад Бюльбюльоғлының үлкен еңбегі бар. Ол менің түркі мәдениеті мен өнеріне деген шынайы ықыласымды, бұл іске қызметтік міндеттерімнен әлдеқайда тереңірек қарағанымды байқаған шығар деп ойлаймын.
Баршаға белгілі, Полад Бюльбюльұлының «Махаббат пен өлім» балеті бар. Маған оны Түркияның Аспендос амфитеатрында таныстыру бақыты бұйырды. Бұл қойылымды Свердловск театры сахналады. Түрік премьерасы үлкен жетістікке жетті, мен Полад Бюльбюльұлын ерекше мақтан тұттым. Ол өзін түркі әлеміне тамаша композитор ретінде де таныта білді.
— Яғни, бүгін сіз Әзербайжанға ресми тұлға ретінде емес, жақын досыңызға келген деуге бола ма?
— Әрине. Нағыз достық деген – өткен жылы қақаған аязда Полад Астана арқылы Қарағандыға бір кешке ғана ұшып келіп, менің туған күнімді бірге атап өтуі. Ол менің анамды жақсы білетін, мен де оның анасын танитынмын. Біз отбасымызбен араласып, достық қарым-қатынаста болдық. Бір кездері мен Поладтың әкесінің мерейтойына да арнайы барғанмын. Кейінірек оның ата-анасының Шушадағы үйінде орналасқан мұражайына барғанда, сол мерейтойдан қалған фотосуретті көрдім. Бұл маған үлкен әсер сыйлады. Сол кезде Бюльбюльдің мерейтойына жиналған әйгілі музыканттардың суреттерін көру мен үшін өте қуанышты сәт болды. Оны құттықтауға тіпті Гейдар Әлиевичтің өзі келген еді.
— Сіз онымен жеке таныса алдыңыз ба?
— Дәл сол кезде маған ұлы Гейдар Әлиевичпен кездесудің сәті түсті. Онымен сұхбаттасу – сирек кездесетін мүмкіндік еді, және мен бұған шын жүректен қуандым. Сол сәтте Бюльбюльдің мерейтойына келген барлық танымал әртістер біраз демалуға кеткендіктен, мен Гейдар Әлиевичпен қонақ бөлмеде – бүгінде оның есімі берілген сарайда – жеке қалдым...
Бұл ерекше тұлға еді. Біз шай ішіп отырып әңгімелескенде, уақыттың қалай өткенін байқамай қалдық. Маған мемлекеттің басшысының күн тәртібі қызықты болды, ол бұл туралы егжей-тегжейлі айтып берді. Өз кезегінде, Гейдар Әлиевич Қазақстан жайлы, біздің классикалық ұлттық музыкамыз, театр өнеріміз, түркі әлемінің киносы туралы көп сұрады. Әсіресе, туыстас халықтардың әдебиет және өнер қайраткерлерінің өзара қарым-қатынасының маңыздылығын ерекше атап өтті.
— Кеңес дәуірінде сіз халықаралық симфониялық оркестр құрған едіңіз. Осы жайлы толығырақ айтып бересіз бе?
— Мен оны 1989 жылы құрдым, ол «Интероркестр – 89» деп аталды. Оның құрамына Орта Азия мен Қазақстанның консерватория студенттері кірді. Бір апталық дайындықтан кейін 80 адамнан тұратын оркестр гастрольдік сапарға Алматыдан Бішкекке аттанды. Одан әрі: Ташкент, Ашхабад, Душанбе…
Бұл қайта құру кезеңі еді, алғашқы кооперативтер пайда болған уақыт. Сол кезде турнені толықтай бизнесмендер, консерваторияның достары қаржыландырды. Қазір 80 адамнан тұратын оркестрді бес елге гастрольге алып шығу мүмкін бе? Бұл өте қиын әрі қымбатқа түсер еді.
Бірақ мен тек бір оркестрмен шектелген жоқпын. 2007 жылы ТМД елдерінің Жастар симфониялық оркестрін құрдым, ол әлі күнге дейін бар. Ал Түркияға барған соң, түркі елдерінің жастар камералық оркестрін ұйымдастырдым. Бұл оркестр Еуропа, Америка және көптеген түркі мемлекеттерінде концерт қойды.
— Сіз біздің азат етілген жерлерімізде болдыңыз. Қарабах сіз үшін нені білдіреді?
— Бастапқы кезден-ақ, бұл жерлердің заңсыз басып алынуы әділетсіздік деп есептелді. Біз оны айыптадық. Сол кезде, 35 жыл бұрын мен Қазақстанның Мемлекеттік консерваториясының ректоры болатынмын және Бірінші Қарабах соғысы кезінде болып жатқан жағдайды жабайылық, байырғы әзербайжан жерлерін басып алу деп қабылдадым. Мұны жалпыадамзаттық құқықтардың бұзылуы деп санаймын. Бүгінде бұл қайта оралған қасиетті жер мәдениетті және өнерді қалай аңсаса, шөл дала жаңбырды қалай күтсе, солай күтіп тұр деп ойлаймын.
— Сізге бұрынғы ТҮРІКСОЙ басшысы ретінде сұрақ қойғым келеді: осы ұйымның ең маңызды жетістіктері қандай деп санайсыз? Және сіздің ойыңызша, ТҮРІКСОЙ түркі халықтары арасындағы мәдени байланыстарды нығайтуға қалай әсер етті?
— Маңыздылығын өзіңіз бағалаңыз: ТҮРІКСОЙ жобаларының құндылығын олардың қоғамға әсері мен мәні арқылы анықтауға болады. Бірақ мен ұйым жүзеге асырған ең ірі бастамалар туралы айтып өткім келеді, олар бүгінде көптеген адамдар үшін маңызы зор әрі өзекті болып отыр.
Ең ауқымды жобалардың бірі – «Түркі әлемінің мәдени астаналары» бағдарламасы. Бұл бағдарлама аясында мәдени астана ретінде көбіне шағын, кейде аса танымал емес, бірақ бай мәдени және тарихи мұраға ие қалалар таңдалады. Бұл – өте дұрыс көзқарас.
Біз, түркі ұйымдарының басшылары, Агдам мен Физулидің азат етілген жерлеріне алғаш рет барғанымызда, Шушаны түркі әлемінің мәдени астанасына айналдыру мүмкіндігін талқылай бастадық. Мен бұл идеяны сол кезде берген сұхбатымда да атап өткен едім. Уақыт өте келе бұл шындыққа айналды. Өкінішке қарай, ресми ашылу кезінде мен ТҮРІКСОЙ-дың Бас хатшысы қызметінде болмадым және мерекелік шараларға қатыса алмадым.
Сонымен қатар, оқырмандарға 2016 жылы түркі әлемінің мәдени астанасы Шеки қаласы болғанын еске салғым келеді.
Дегенмен, мен бәрібір Шушаға барудың сәті түсті, және бұл үшін мен қымбатты Анар муәллімге (Әзербайжан Жазушылар одағының төрағасы – ред.) алғысымды білдіремін. Ол мені Әзербайжан Жазушылар одағының 90 жылдығына шақырудың мүмкіндігін тапты. Осы ауқымды шара аясында Шушаға сапар ұйымдастырылды – бұл қала Әзербайжан мәдениеті мен өнеріне көптеген ұлы қайраткерлерді сыйлаған қасиетті мекен. Олардың кейбірі менің достарым: Полад Бюльбюльоғлы, Фархад Бадалбейли, Рауф Алиев.
— 2009 жылы, 18 қыркүйекте, Ұзейір Ғаджибейлидің туған күнінде, мен опера театрында ТҮРКСОЙ жобасы – «Кероғлы» операсының премьерасында болдым. Бұл қойылым идеясы қалай пайда болды және неге дәл осы туынды таңдалды?
— Менің ойымша, «Кероғлы» операсы – түркі әлемінің опера өнеріндегі ең көрнекті шығармаларының бірі. Сондықтан бұл жоба ТҮРІКСОЙ үшін ең маңызды бастамалардың бірі болды, және біз оны жүзеге асыру бақытына ие болдық.
Кероғлы – аңызға айналған тұлға: әзербайжандар, түрікмендер, қазақтар – әр халық оны өздерінің батыры деп санайды. Ежелден бері ол туралы аңыздар, жырлар, әндер шығарылған. Мысалы, қазақтарда «Кероғлы» күйі бар – домбыраға арналған аспаптық шығарма.
Сондай-ақ, «Кероғлы» жобасы тек маңызды ғана емес, бірегей болды деп атап өткім келеді. Оған барлық түркі елдерінің музыканттары, сондай-ақ Ресейдің екі республикасы – Башқұртстан мен Татарстанның өкілдері қатысты.
Операның премьерасы 2009 жылы 8-9 қыркүйекте Бішкек опера театрында өтті. Кейін ол Алматы, Анкара және Бакуде қойылды.
— Әзербайжанда «Кероғлы» операсының премьерасына орай сіз эпостың аңызға айналған кейіпкерінің мүсіндерін жасатқаныңыз рас па?
— Бұл – біздің Әзербайжанға, дәлірек айтсақ, сіздің опера театрыңызға жасаған сыйлығымыз еді. Сонымен қатар, құрметті Әзербайжан президенті Ильхам Әлиевке арнайы «Кероғлы» мүсіні дайындалды.
Әлі есімде, біз Ильхам Гейдарұлымен кездескенде мен оған мүсінді табыстап: «Бұл – біздің интернационалдық ұжымның сіздерге тартуы» деп айттым. Бұған мемлекет басшысы:
«Кероғлы» үшін сізге ерекше алғысымды білдіремін! Ұзейір Ғаджибейли, әрбір автор секілді, «Кероғлы» операсының шетелде де танымал болуын армандаған. Ұлы Ниязи де бұл операның Әзербайжаннан тыс жерлерде қойылғанын қалады. Сіз олардың арманын орындадыңыз, сізге үлкен рақмет!» – деп жауап берді.
Президент мырзаның осы сөздерін мен жобаның барлық қатысушыларына жеткіздім.
— ТҮРІКСОЙ-дың тағы қандай ірі жобаларын ерекше атап өтер едіңіз?
— Бұл туралы шексіз айтуға болады. Мысалы, біздің ортақ мерекеміз – Наурызға қатысты жоба. ТҮРІКСОЙ бұл мейрамды жаһандық деңгейге көтерді. Алғаш рет 2009 жылы, содан кейін 2015 жылы Наурыз мейрамы Париждегі ЮНЕСКО ғимаратында 100-ден астам адамнан тұратын делегациямыздың қатысуымен атап өтілді. Сондай-ақ, 2010 және 2016 жылдары Наурыз Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) штаб-пәтерінде тойланды. Осы жылдар ішінде біз Наурызды Англия, Германия, Бельгия және Балқан елдерінде де атап өттік.
— ТҮРІКСОЙ басшысы ретінде сіз әзербайжан мәдениетінің насихатталуына да үлкен үлес қостыңыз. Сіздің күш-жігеріңіздің арқасында «Аршын мал алан» опереттасының 100 жылдығы Париждегі ЮНЕСКО-да аталып өтті...
— Біз ұйымдастырған кез келген жобаға ТҮРІКСОЙ құрамына кіретін барлық халықтар мен ұлттардың өкілдері қатысады. Бұл жобаны біз қазақ оркестрі негізінде әзірбайжандық Мемлекеттік халық аспаптары оркестрінің музыканттарын қосу арқылы жасадық.
Барлық музыканттарды дайындық үшін Қарағанды қаласына жинадық, сол жерде алғашқы концертіміз өтті. Екіншісі Астанада болды, содан кейін біз Парижге ұшып кеттік. Париждегі ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде үлкен жетістікпен концерт бердік.
Келесі концертіміз Еуропа Кеңесінің астанасы – Страсбургте өтті. Бұл жобаға Түркия, Әзербайжан, Қазақстан және Қырғызстаннан келген атақты әншілер қатысты.
— Жақында халықаралық ICTMD ұйымының бас конференциясында сізді оның елшісі етіп сайлады. Құттықтаймыз! Егер мүмкін болса, ұйым туралы және оның аясында жүзеге асыруды жоспарлап отырған қызметіңіз жайлы толығырақ айтып берсеңіз.
— Алдымен ICTMD ұйымының өзі туралы қысқаша айтып өтейін: ол 1947 жылы құрылды және оның құрамына дәстүрлі музыка мен би өнерін зерттеу және насихаттаумен айналысатын 100-ден астам елдің ғалымдары кіреді. Бас конференциялар әр екі жыл сайын әлемнің ірі қалаларындағы ғылыми орталықтарда өтеді, мысалы, Глазго, Окленд және т.б.
2015 жылы біз ұйым тарихында алғаш рет конференцияны түркі әлемінің бір қаласында — Астанада өткізе алдық. Ендігі менің мақсатым — ICTMD конференциясын Бакуде ұйымдастыру.
Әзербайжанның дәстүрлі музыкасы бұрыннан әлем ғалымдарының назарын аударып келеді. Бұл конференция сол өнерге жақыннан үңілуге тағы бір тамаша мүмкіндік болмақ. Оның үстіне, сіздерде 2018 жылы тағы бір халықаралық музыкалық ұйым — ICME (Дүниежүзілік музыка білім беру кеңесі) бас конференциясын сәтті өткізген тәжірибе бар. Оның қатысушылары әлі күнге дейін Бакуде өткен күндерді жылы лебізбен еске алады.
— Кәсіби қызметіңіз барысында көптеген көрнекті тұлғалармен кездесуге мүмкіндік алдыңыз. Өнер мен мәдениеттің әлемге әйгілі қайраткерлерінің қайсысымен араласудың сәті түсті?
— Өмірімнің шығармашылық жолы өте сәтті өрбіді, сол себепті көптеген көрнекті тұлғалармен кездесудің бақыты бұйырды. Ең алдымен, Мәскеу консерваториясында бірге оқыған өнер майталмандарын атап өткім келеді. Олардың қатарында скрипкашылар Виктор Третьяков, Сергей Кравченко, Владимир Спиваков, Захар Брон, Александр Соколов, Богодар Которович, Аркадий Севидов, Раймондас Катилюс бар.
Кейіннен Мексиканың симфониялық оркестрінде жұмыс істей жүріп, маған атақты дирижерлер Леонард Бернстайн, Зубин Мета, Рудольф Баршай, Ефрем Курцпен, сондай-ақ ұлы солистер Маргарет Аргерих пен Пласидо Доминго сияқты музыканттармен араласу бақыты бұйырды.
Өмірімде ерекше із қалдырған тұлғалар қатарында Мстислав Ростропович, Кшиштоф Пендерецкий, Тонино Гуэрра, Микеле Плачидо, Шыңғыс Айтматов, Тео Ангелопулос, Олжас Сүлейменов, Валерий Гергиев, Фуат Мансұров, Мирослав Скорик сынды қайраткерлер бар.
Ерекше мақтанышпен бұл тізімді менің әзербайжандық достарымның есімдерімен жалғастырғым келеді: Анар, Полад Бюльбюльоғлы, Фархад Бадалбейли, Иса Ғабиббейли, Рауф Абдуллаев.
Сонымен қатар, мен терең құрметтейтін, алайда өзімді олардың жақын досы ретінде атай алмайтын екі көрнекті әзербайжандық тұлғаны ерекше атап өткім келеді — бұл атақты композитор Ариф Меликов пен дарынды суретші Таир Салахов. Оларға деген құрметім шексіз, әрі олармен тілдесудің өзі мен үшін үлкен мәртебе болды.
Әзербайжандық достарыма және бүкіл әзербайжан халқына өркендеу мен амандық тілеймін!
— Кездескенімізге және қызықты әңгімеңізге көп рақмет!
