Даналық көкжиектері

"Aбыз Әбіш" атты кітап 2019 жылы Әбіш Кекілбаевтың 80 жылдығына орай жарық көріп, қазақ мәдениеттануында үлкен оқиға болды. 2020 жылы бұл бірегей еңбегі үшін авторға Қазақстан Республикасының әдебиет пен өнер саласындағы Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығы берілді.

Мәскеулік басылымның алғы сөзін Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев жазғаны аса маңызды және айрықша құбылыс. Онда көрнекті қаламгердің әдеби және теориялық мұрасына терең әрі дәл бағалар берілген. Қасым-Жомарт Кемелұлы: "Мен жазушының отбасында өстім, сондықтан Әбіш Кекілбаевтың есімі бала кезімнен таныс болды. Оның шығармаларымен де ерте таныстым. Құрмет тұтқан Әбіш ағамен кейінірек Сенатта бірге жұмыс істеп, жақын араластым. Бір-бірімізге үлкен құрметпен қарадық. Бұл жылдарды өмірімнің ең бақытты кезеңдерінің бірі деп санаймын. Ұлт руханиятына өлшеусіз үлес қосқан бұл ұлы тұлғаның есімі шынайы құрметке лайық. Оның қаламгерлік шеберлігі мен қоғамдық-саяси қызметін жан-жақты зерттеу, насихаттау қажет", – деп жазады.

Бұл маңызды міндеттерді шешу үшін, сөзсіз, ең алдымен, автордың өзі терең білімге ие болып, шығармашылық және адами деңгейі жоғары болуы қажет.

"Сауытбек Абдрахмановтың кітабы – Әбіш Кекілбаевтың ғаламат дарынын жан-жақты талдаған іргелі еңбек. Бұл зерттеу "Кекілбаевтану" ғылымын жаңа мазмұнмен байытып, оны шығармашылық рухтың шынайы корифейі ретінде көрсетеді. Онда мол деректік материал негізінде Әбіш Кекілбаев шығармашылығының өнертану, әдебиеттану, тарихнама, саясаттану, философия қырлары, оның энциклопедиялық білімі мен академиялық әмбебаптығы кеңінен ашылған", – деп атап өтеді Мемлекет басшысы.

"Корифей" – қазақ халқының ұлы перзенті, қаламгер әрі ғалым-ойшыл Әбіш Кекілбаевтың теңдессіз мұрасын тереңірек түсінуге көмектесетін ұлы еңбек. Сонымен қатар, бұл кітап – оның авторы, менің жақсы досым және ұстазым, филология ғылымдарының докторы Сауытбек Абдрахмановтың жоғары интеллектін, әдеби және ғылыми дарынын айқындайтын үлкен туынды. Ол ұзақ жылдар бойы Сөзге адалдықпен қызмет етіп келеді. Ол "Тәуелсіздік шежіресі", "Адамзат күнтізбесі", "Елдік сыны", "Календарь человечества", "Жиырмасыншы ғасыр жырлайды" атты екі томдық қазақ поэзиясының антологиясы, "Оседлавший скакуна Казахстан", "Әдебиет әлемі", "Өнер өлкесі" секілді көптеген кітаптар мен эсселердің авторы. Тәуелсіздіктің 30 жылдығында оның "Елдік ерлігі" атты бес томдық публицистикалық еңбегі жарық көрді.

Сауытбек Абдрахманов өз зерттеулерін Александр Пушкин мұрасынан бастаған. 1999 жылы оның "Наш Пушкин" атты зерттеу кітабы жарық көріп, бұл еңбек "А. С. Пушкиннің "Евгений Онегин" романы қазақ әдебиеті мен фольклорлық дәстүрінде" атты кандидаттық диссертациясының негізіне айналды. Әр жылдары "Наш Пушкин", "Вер бана ат" (Пушкин шығармаларындағы түркизмдер), "Коран и Пушкин" атты эсселері жарық көрді.

Пушкиннің жанында Абайдың да орны ерекше. 2007 жылы Сауытбек Абдрахманов өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы бойынша докторлық диссертациясын сәтті қорғады. Онда аударма өнерінің маңыздылығына, әсіресе, Абайдың аудармашылық мұрасының қазақ рухани мәдениетіне қосқан үлесіне ерекше назар аударылған.

Пушкин мен Абайдан кейін зерттеуші Мұхтар Әуезов мұрасына бет бұрды. 2019 жылы ол "Классиктің ұлылығы" атты мақаласын жариялап, Әуезовтің әдебиетке қосқан үлесін, көшпелі өркениеттің тарихи рөлін терең зерттеді. Осыдан барып, оның Әбіш Кекілбаевтың шығармашылық және ғылыми мұрасын зерттеуге, "Абыз Әбіш" атты тамаша еңбегін жазуға келуі – заңды құбылыс. Ол бұл зерттеуге, сөзсіз, Пушкин, Абай және Әуезов арқылы жетті.

Мәдениеттің діңгегі

Мен мынаны ерекше атап өткім келеді: автор қойылған міндеттердің аса жоғары жауапкершілігі мен күрделілігін толық түсінеді. «Біз Әбіш Кекілбаевты әлі жете тани алмадық, – деп жазады ол «Түгесілмес» кітабының бірінші тарауында. – Қабаттарды аршу, өткен және қазіргі ғасырларда өмір сүрген Кекілбаев сияқты суретшілердің шығармашылығын тану оңай шаруа емес. Демек, ұлттық көркем ойдың алдында Әбіш Кекілбаев шығармаларының сұлулық әлемін ашу, оның философиясының тереңдігін түсіну міндеттері тұр».

Осындай күрделі міндеттерді Сауытбек Абдрахманов жоғары деңгейде орындады. Бұл оның Әбіш Кекілбаевпен ортақ қызметтік және шығармашылық өмірбаян беттерінің болуымен де байланысты. Осы тұрғыда ол оның нағыз Ізбасары болып табылады. Олардың тағдырларының барлық ұқсастықтарын тізіп шығу мүмкін емес. Бұл туралы ол өзіне тән жылы юморымен және терең сезіммен жазады. Сауытбек атап көрсетеді: «Қырық жыл бойы оның інісі, пікірлес досы, жақтасы және әріптесі болу бақытына ие болдым. Біз бірге жұмыс істеген кездер болды, мен оның басшылығымен де еңбек еттім. Кейін үнемі достық қарым-қатынаста болдық. Қуанышта да, қайғыда да әрдайым қасында болуға тырыстым…»

Бұл адами жақындық пен рухани туыстықты Әбіш Кекілбаевтың өзі де жоғары бағалаған. 2001 жылы Абдрахмановтың елу жылдығына арнап ол: «Оның шығармашылығы – ұлттық руханиятқа қосылған салмақты үлес» деп жазған болатын.

Абдрахманов кітабының үлкен жетістіктерінің бірі – Әбіш Кекілбаевтың талантын тек көрнекті жазушы, көркем сөз шебері ретінде ғана емес, ғалым-мәдениеттанушы, философ, адамзат өркениеті тарихын және онда Ұлы Даланың көшпелі мәдениетінің орнын зерттеуші ретінде де көрсетуі. «Біз өз кітабымызда, – деп жазады автор, – Әбіш Кекілбаевты негізінен суретші емес, ойшыл ретінде қарастыруды мақсат еттік… Осы үшін әрбір тарауды Кекілбаевтың ойлау қызметінің бір бағытына арнадық. Бұл тарауларда көтерілген мәселелер олардың атауларынан туындайды».

Ауқымды еңбек сегіз тараудан тұрады және олардың үйлесімді жиынтығы Әбіш Кекілбаевтың – жазушы және ойшыл, қоғам қайраткері және тұлға ретіндегі тұтас портретін жасайды.

Сауытбек Абдрахманов Кекілбаевтың көркем-эстетикалық және теориялық білімі мен шығармашылық ізденістерінің тереңдігі мен көпқырлылығына қарамастан, олардың мәдениеттанушылық құрамдас бөлігін басты бағыт ретінде таңдады. «Мәдениет діңгегі» тарауында өте маңызды тұжырым жасалады: Әбіш Кекілбаев әрдайым антропология, өркениет тарихы мәселелерін көшпелі материалдық және рухани мәдениеттің рөлі мен маңызы тұрғысынан зерттеді. «Әбіш Кекілбаев өзінің шығармашылық жолында ұлтымыздың мәдениетін зерттеумен айналысты. Бұл жолда ол өте көп еңбек сіңірді, мол мұра қалдырды».

«Өнер айналымы» тарауында автор жазушының қазақ мәдениеті мен дәстүрлі өнерінің нәрін ана сүтімен, әке тәрбиесі мен үлгісі арқылы бойына сіңіргенін атап өтеді. Осылайша, біз Әбіш Кекілбаевтың Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Қазақстанның түрлі өңірлерінің басқа да өкілдері, сондай-ақ Ахмет Жұбанов, Мұқан Төлебаев, Нұрғиса Тілендиев, Еркеғали Рахмадиев, Шәмші Қалдаяқов сияқты композиторлар, Ғарифолла Құрманғалиев, Ермек Серкебаев, Роза Бағланова, Шәміл Әбілтаев сынды орындаушылар шығармашылығын қаншалықты терең білгенін көреміз…

Әбіш Кекілбаев театр және кино өнері өкілдерінің шығармашылығына да ерекше назар аударды – Сералы Қожамқұлов, Нұрмұхан Жантөрин, Асанәлі Әшімов, Ануар Молдабеков, Әзербайжан Мәмбетов, Шәкен Айманов, Мәжит Бегалин, Сұлтан Қожықов, қырғыз режиссерлері Болотбек Шамшиев пен Толомуш Океев. Кекілбаевтың мәдениеттанушылық зерттеулерінің әмбебап ауқымының тағы бір айқын дәлелі – оның қазақ бейнелеу өнерін терең білуі.

Сауытбек Абдрахманов атап көрсетеді: «Әбішті энциклопедист-өнертанушы деп атау артық айтқандық болмас… Оның бейнелеу өнері, музыка, театр, кино, сәулет өнері туралы жазған еңбектері – әлемдік мәдениет тарихын білетін, өнер теориясын еркін меңгерген адам ғана жаза алатын дүниелер».

Абдрахманов кітабының ең маңызды бөлімдері «Кекілбаев және қазақ тілі» тақырыбына арналған. Бұл ретте автордың өзі де тіл білімі теориялық мәселелерін, тілдің шығу тегі мен табиғатын терең білетінін көрсетеді, бұл оған Кекілбаев зерттеулерінің биіктігі мен тереңдігін түсінуге мүмкіндік береді. Ол қазақ тілінің тарихы мен теориясын жетік білетін, туған тілінің жанашыры және қорғаушысы болған.

Жазушының тіл тағдыры туралы ең маңызды шығармасы – «Тіл және Тәуелсіздік» кітабы. «Әбіш Кекілбаев тілдің халық тарихындағы, қоғам санасындағы, мемлекеттілікті нығайтудағы рөлін ерекше айқындап көрсетті… Ол туған тіліміздің қуатын, рөлін және мәртебесін арттыру жолында жанқиярлықпен еңбек етті», – деп атап көрсетеді Сауытбек Абдрахманов.

Тарих сабақтары

«Тәуелсіздік туралы ойлар» және «Тарих сабақтары» тарауларында Кекілбаев үшін халық мәдениеті мен тілі оның ғасырлар бойғы тарихының сабақтарымен, нағыз бостандық пен ұлттық егемендікке жету перспективаларымен тығыз байланыста екені көрсетілген.

Абдрахмановтың айтуынша, Кекілбаевтың мемлекеттік және қоғамдық-саяси қызмет жолына түсуіне тарихтың өзі себепші болған. Ол «Қазақфильм» киностудиясының бас редакторы, Қазақ КСР Мәдениет министрінің орынбасары, Қазақстан КП ОК бөлім меңгерушісі, «Егемен Қазақстан» газетінің бас редакторы, ҚР Мемлекеттік хатшысы қызметтерін атқарды, бірнеше рет Парламент депутаты болып сайланды, Жоғарғы Кеңес Төрағасы болды. Осы жылдары ол БАҚ-та жарияланған көптеген мақалалары мен кітапқа енген баяндамаларында тәуелсіз Қазақстанның саяси дамуының ең өткір мәселелерін көтеріп, әлемдік философиялық және әлеуметтік-экономикалық ой өкілдерінің еңбектеріне сүйенді.

Өзімнің кәсіби тәжірибемнен білемін, Кекілбаев көркемсөздің үлкен шебері ретінде танылған кезеңінде-ақ тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап білікті саясаткер, саясаттанушы, жаңа тарихи сана қалыптастыруға ұмтылған ағартушы ретінде де көрінді.

«Корифей» кітабының авторы былай деп жазады: «Ол жазушының басты міндеті – өз халқының тарихи жолын барынша шынайы әрі әділ баяндау, бұл жолдың қазіргі және болашақ уақытпен диалектикалық байланысын көрсету деп санады. Тарих бос мадақтан да, біржақты әшкерелеуден де алыс болуы керек, кез келген тұлғаның оң және теріс жақтары тең дәрежеде ашылуы тиіс. Кекілбаевтың қаламы осы шындықты бейнелей алды». Ал Абдрахманов өз қаламымен жазушының тарихи ізденістерінің ауқымын, халық пен мемлекеттің дамуындағы өзекті мәселелерді шешуге негіз болатын құнарлы топырақты егжей-тегжейлі және әсерлі сипаттай алды.

Әдебиет әлемі

Әбіш Кекілбаев феноменін зерттеуде «Әдебиет әлемі» тарауы ерекше орын алады, онда жазушы, ең алдымен, әдебиеттанушы, сыншы, аудармашы ретінде көрінеді.

Әбіш Кекілбаев әлем әдебиетінің үздік жетістіктерін терең меңгерген. Кітап авторының келтірген бір жарқын мысалы – 2003 жылы Саутбек Абдрахманов Ақпарат министрі болған кезде, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында «Әлем әдебиеті» сериясымен 100 томдық аударма басылымын жоспарлағаны. Осыған байланысты дана Әбішке кеңес сұрап жүгінгенде, ол тек қай шығармаларды қазақ тіліне аудару қажеттігі, олардың құндылығы туралы ғана емес, сондай-ақ қай жазушыға қай классикті аударуды тапсыру керектігі жөнінде де егжей-тегжейлі кеңес берген.

Саутбек Абдрахманов «Әбіштің ең биік шыңы, талантының тірегі – оның білімі. Ол оқығанының бәрін терең талдап, ұзақ уақыт жадына сақтай алатын ерекше қабілетке ие еді» деп атап көрсетеді. Кекілбаев өз мақалаларында Шекспир, Гете, Байрон, Бальзак, Стендаль, Диккенс, Лондон, Теккерей, Манн, Фолкнер, Пруст, Джойс, Кафка, Хемингуэй, Драйзер, Стейнбек, Воннегут, Апдайк, Маркес сияқты классиктердің шығармашылығына жиі жүгінген. Талдаудың тереңдігі мен кеңдігі оқырмандарды таң қалдырады.

«Әрине, Әбіш Кекілбаевтың әдебиеттануында орыс сөз өнері ерекше орын алады. Мәселе тек Кеңес дәуірінде оқып-үйренгеніміздің бәрі орыс тілімен байланысты болғанында емес, сонымен қатар орыс поэзиясы мен прозасы XIX-XX ғасырларда әлем әдебиетінде баға жетпес қазына ретінде танылғанында», – деп жазады Саутбек. Жазушы Пушкин, Толстой, Достоевский, Чехов, Бунин, Шолохов, Солженицын шығармаларын терең зерттеген. Ол қырғыздың ұлы жазушысы Шыңғыс Айтматовты ерекше құрметтеген. Айтпақшы, манкуртизм мәселесі мен «манкурт» ұғымы алғаш рет Әбіш Кекілбаевтың «Күй» повесінде көркем әдебиетке енгізілді. Ал 12 жылдан кейін Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күн» романында бұл ұғым әлеуметтік және философиялық термин ретінде халықаралық лексиконға енді.

Саутбек Абдрахманов Кекілбаевтың қазақ әдебиеті туралы ойларын баға жетпес қазына ретінде сипаттайды. Ол Махамбет, Абай, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Жамбыл, Шәкәрім, Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Қасым Аманжолов және басқа да көрнекті қазақ қаламгерлерінің бай мұрасын зерттеуге ондаған жылдар арнады.

Әбіш Кекілбаев ұлттық әдебиет үшін аянбай еңбек етті. Бұл еңбектің маңызды беттерінің бірі – қазақтың аса көрнекті ақыны Олжас Сүлейменов шығармашылығы. Кекілбаев оның поэзиясын ана тіліне аударуға үлкен жауапкершілікпен қарады. «Әбіш тек мақалаларында ғана емес, өз қаламымен Олжастың өлеңдерін алғаш қазақша сөйлетті, авторлық бояуын барынша сақтауға тырысты», – деп жазады Абдрахманов.

«Әдебиет әлемі» зерттеуін қорытындылай келе, автор: «Әбіштің қаламы өмірінің соңына дейін ақындар мен жазушыларды дәріптеп, дарындыларды құрметтеуге шақырды. Оның әдебиеттануы – әлемді қабылдауымен біте қайнасып жатқан ұлы құндылық. Ол қазақ көркем сөзінің биік қасиеттерін ашып, дарындардың маңыздылығын арттырып, ең бастысы – оқырманның санасын оятып, қиялын қанаттандырды», – деп жазады.

Саутбек Абдрахмановтың зерттеу кітабы «Туған өлкенің өрнектері» атты тараумен аяқталады. Онда жазушының туған жеріне деген шексіз сүйіспеншілігі, осы қатал да қастерлі мекеннің тарихы мен бүгіні баяндалады. Дәл осы туған топырағы оның рухани биіктігін қалыптастырып, ойшылдық пен жазушылық талантының шыңдалуына негіз болды.

Осы мақаланы аяқтай отырып, мен Саутбекке: «Сенің кітабың зерттеу нысаны сияқты сарқылмас, әрі қарай тоқтаусыз жалғасатындай», – деп жаздым. Жауап ретінде ол маған Мәскеудің «Көркем әдебиет» баспасының басшысы Георгий Пряхиннің хатын жіберді. Мен ол хаттан мынандай сөздерді бөліп аларыма сенімдімін: «Бұл өте маңызды, фундаменталды еңбек. Сен шын мәнінде Әбішті ұлттық ғана емес, халықаралық деңгейдегі корифей ретінде заңдастырдың». Шынында да солай. «Корифей» кітабының беделді мәскеулік баспада жарық көруі Әбіш Кекілбаевтың бірегей мұрасын кеңінен танытуға жаңа мүмкіндіктер ашады.

Дереккөз